Prezentujemy tu fragment szerszej pracy: Przemysław Kaniecki, Słowo w zagrożeniu. O aspekcie badania twórczości Konwickiego w PRL-u lat 70. i 80, Konteksty nr 4, 2010.

Redakcja strony serdecznie dziękuje autorowi za pozwolenie na udostępnienie tekstu, oraz za zaangażowanie i pomoc, bez których publikacja pracy doktorskiej J. Walca nie doszłaby do skutku.

Zapis na Konwickiego, wyrokujący o całkowitej nieobecności twórcy w dyskursie publicznym, zapadł w 1977 roku. Był to czas, kiedy złożył pisarz w Czytelniku Kompleks polski, po czym – gdy nie zgodził się na jakiekolwiek ingerencje w powieści, wobec czego zrezygnowano w wydawnictwie z publikacji – zaniósł powieść do Niezależnej Oficyny Wydawniczej [Bereś 2003 : 295]. Ukazała się jako 3. numer „Zapisu”, stając się tym samym pierwszą powieścią opublikowaną w podziemiu.
W latach 60. i 70. Konwicki był obok Stanisława Dygata bodaj najpopularniejszym, najpoczytniejszym polskim pisarzem. W 1976 r. odniósł olbrzymi sukces rynkowy prowokacyjnym – aluzyjnym i rozrachunkowym – Kalendarzem i klepsydrą, który był jedną z najżarliwiej dyskutowanych książek w powojennej literaturze polskiej [zob. Czapliński 1994 : 116 i n.]. Od czasu publikacji Kompleksu polskiego krąg czytelników jego najnowszych powieści siłą rzeczy radykalnie się zmniejszył.
Twórcą krnąbrnym wobec KC PZPR stał się Konwicki w całej pełni w połowie lat 60. Celowo sięgam po tak specyficzne słowo dla określenia sytuacji Konwickiego, ponieważ ujęcie jej w kategoriach metod wychowawczych – nagradzaniem i karaniem – wydaje się najbardziej trafne. Jeszcze jako członek partii Konwicki nie podpisał w 1964 kontrlistu do „Listu 34” – i miał potem problemy ze skierowaniem do produkcji Salta, póki w końcu ugiął się i przyjął order Polonia Restituta [zob. Lubelski 2008 : 17-18]. Ale już w 1966 podpisał protest przeciwko wyrzuceniu z partii Leszka Kołakowskiego: nie odwołał podpisu, więc został skreślony z listy członków PZPR, a Chwila pokoju, film nowelowy produkcji niemiecko-francusko-polskiej, którego część stanowiła Matura Konwickiego (1965), nigdy nie została w PRL-u wyświetlona. Odtąd amplituda działalności artystycznej Konwickiego układała się już zawsze według takich spadkowo-zwyżkowych rejestrów, póki nie wyskakiwała „na chwilę” (tj. we wspomnianym 1977 r., co trwało do 1981 r., potem do pewnego stopnia w latach 1982–1986) poza skalę.

Jan Walc przystępował do pisania pracy doktorskiej w IBL-u – pod kierunkiem Aliny Brodzkiej – w okresie najpewniej po wydaniu przez Konwickiego powieści Nic albo nic (1971), skończył zaś pisać tuż przed wydaniem Kalendarza i klepsydry. Podstawowe zadanie, jakie stawiał przed sobą, to ukazanie autora Wniebowstąpienia jako pisarza, który podczas lektury wymaga większej uwagi, aniżeli zwykło mu się dotąd poświęcać. „Cytowaliśmy wiele przykładów analiz, które opierały się na przeświadczeniu, że każdą z powieści Konwickiego można otworzyć jednym, odpowiednio dobranym kluczem – pisze Walc w jednym z przypisów. – Takie założenie redukuje je do poziomu literackich zabaw czy zagadek, gdy, jak wykazujemy, ich pojemność znaczeniowa jest w istocie znacznie większa” [Walc 2010 : 133-134].
Intencja uczulenia odbiorców na obecność w tej twórczości pokładów spraw prześlepianych widoczna była już w pierwszej publikowanej wypowiedzi Walca o Konwickim, w recenzji z Kroniki wypadków miłosnych z 1974 roku, gdzie stwierdził krytyk dobitnie o książkach tego autora, iż aby „ogarnąć cały ich kunszt, wysmakować wszystkie ich subtelności, trzeba je czytać z wielką uwagą […]” [185]. Recenzja ta dla niejednego czytelnika powieści traktującego Kronikę jak młodzieżowy romans i niedostrzegającego jej ukrytych mrocznych znaczeń, mogła stawać się frasująca: Walc nie tylko bowiem naświetla wieloaspektowość utworu, kreśli rozpiętość jego bazy tradycji literackiej (od romantycznego poematu, przez czytadło, modernistyczne prowokacje, aż po czarny humor i groteskę), ale buduje tu też kontekst interpretacyjny Kroniki przez przypomnienie tak pozornie odmiennej w tonacji powieści Konwickiego jak Sennik współczesny, sugerując w ten sposób konieczność dopełnienia w interpretacji postaci starego Witolda rysem tragicznego Pawła z powieści o dziesięć lat wcześniejszej.
Prawdziwie jednak przełomowym dla odczytywania Konwickiego (i w ogóle najnowszej polskiej prozy) głosem Walca była publikacja w piśmie branżowym, w zeszycie otwierającym tom „Pamiętnika Literackiego” za rok 1975. Artykuł Nieepickie powieści Konwickiego był zapowiedzią dysertacji, którą doktorant wówczas pisał w IBL PAN i która przepełniona będzie uwagami analogicznymi – choć stawianymi w często o wiele ostrzejszym tonie – jak te z początku artykułu, odnoszące się do stanu badań:

„Problematyka oniryczna w twórczości Konwickiego została podjęta przez krytykę po ukazaniu się Sennika współczesnego. Pisarz zdołał jednak zmylić tropy: stwierdzono, że jest to powieść współczesna ze śnionymi retrospekcjami. Dokładniejsza analiza całego utworu, a szczególnie uznawanej za nadrzędną wobec pozostałych, rzeczywistości miasteczka nad Sołą, w którym toczy się akcja najbardziej rozbudowanego wątku – ujawnia, że taki sposób odczytywania książki prowadzi do fałszywych wniosków, wysnuwanych zresztą przez wielu poważnych krytyków” [Walc 1975 : 85-86].

Cały szeroki, bardzo przekonujący wywód Walca ujawniał istnienie w Senniku, a także kilku późniejszych powieściach, tropów dotąd przeoczanych przez badaczy i krytyków. Walc pokazywał np., że Konwicki posługuje się szyfrem, że np. „przesuwa” do przestrzeni swej powieści Wileńszczyznę, nawet w tych utworach, w których wątek pozornie rozgrywa się w Galicji. Wiele zaś uwag Walca zmierzało nie tylko do uzmysłowienia czytelnikom, że nie docenili kunsztu prozy Konwickiego – notabene kunsztu (każdy to już sobie sam dopowiedział) uwarunkowanego zależnościami cenzuralnymi – ale także, że podstawowym problemem bohaterów tej twórczości jest niemożność ich pogodzenia się ze światem, którego w konsekwencji swoich doświadczeń życiowych nie pojmują. W ten sposób wskazywał badacz naczelny problem etyczny pisarza, którego twórczość popaździernikowa stawała się „manifestem antyepickim”: „realizm atakowany jest przez Konwickiego i dlatego, że obiecując prawdę o świecie nie jest w stanie jej dać, i dlatego, że jest »przepisywaniem« rzeczy już wiadomych, że nie pozwala na tworzenie nowych wartości” [Walc 2010 : 32].
Przyczyny takiej postawy artystycznej Konwickiego omawiał Walc we wstępie do drugiego rozdziału swojej dysertacji. Podkreśla, że we wczesnej młodości Konwicki zmuszony był zajmować postawy jednoznaczne, że rzeczywistość tego okresu „zmuszała do wczesnego dokonywania istotnych wyborów ideowych i ponoszenia wszystkich ich konsekwencji” [88]. Przedstawia dzieje tych wyborów i ponoszenie konsekwencji: wstąpienie w 1944 r. do Armii Krajowej (wybór „w zgodzie z wpajaną przez szkołę ideologią”) i walka z oddziałami radzieckimi, powojenne dojście do konstatacji podobnej osądowi wielu młodych ludzi – że „entuzjazm i niedoświadczenie w sprawach politycznych zostało wykorzy­stane przez dowództwo AK dla politycznej demonstracji […]”, które to konstatacje skłoniły go „do zanegowania ryczałtem dotychczasowych decy­zji, wyborów i dokonań – i przejścia na drugą, komunistyczną stronę barykady” [tamże]. Wkrótce jednak, po okresie pełnym wiary owocującym takimi książkami jak Rojsty (powst. 1947 lub 1948, wyd. 1956), Przy budowie (1950), Władza (wyd. 1954), pisarz traci zupełnie manifestowaną we wcześniejszych utworach „pewność siebie”, czego przejawem jest subiektywizacja formy powieści Z oblężonego miasta (powst. 1954, wyd. 1956). Odnośnie do głównego bohatera tego utworu pisze Walc:

„Zachodzące w kraju przemiany historyczne skompromitowały w oczach Porejki i wielu przedstawicieli jego pokolenia wyznawane dawniej ideały, pozwoliły zobaczyć, że pod najpiękniejszymi hasłami kryła się ludzka krzywda i nieszczęście. Mówiąc inaczej, ci młodzi ludzie nagle i brutalnie pozbawieni zostali politycznego dziewictwa. […]
Wbrew wszelkim pozorom przełom polityczny w roku 1956 nie mógł stać się dla tych ludzi odskocznią do rozpoczęcia nowego życia, nie był w stanie przywrócić im utraconej wiary; ukazał przecież jak na dłoni, że nagle, z dnia na dzień, głoszone ex cathedra praw­dy mogą się stać nieprawdami, błędami i wypaczeniami. Chociaż więc popaździerniko­we zmiany były przez ludzi z pokolenia Kolumbów oceniane pozytywnie, odstręczały od nowego zaangażowania, nie dając żadnych gwarancji trwałości nowych pewników” [91].

Trudno powiedzieć, czy powyższy fragment byłby nie do przyjęcia przez cenzurę. Ostatecznie przecież Walc kładzie akcent na egzystencjalnej wartości dzieła Konwickiego i dopiero przez egzystencjalizm, i to raczej za pomocą sugestii, dochodzi do aspektów politycznych, z którymi egzystencjalizm Konwickiego wiąże się dla badacza nierozłącznie. Wprost zwerbalizuje Walc istotę tego problemu właściwie dopiero w roku 1988, we wstępie do oficjalnego wydania Małej Apokalipsy:

„Konwicki nigdy nie był pisarzem politycznym z własnych zainteresowań, własnego temperamentu, własnej woli – jego pisarskie zainteresowania koncentrowały się zawsze wokół pojedynczego, samotnego człowieka, jego losu i jego wyborów. I tu już zaczynała się polityka, bo przecież obowiązywała doktryna, że »jednostka zerem, jednostka bzdurą, jednostki głosik cieńszy od pisku«, a pisarz całą siłę swojego talentu zaangażował w to właśnie, aby jednostki głos był jak najlepiej słyszalny” [207].

W istocie w tym dopiero tekście badacz „odkryje karty”, przełamie przemilczenia i język ezopowy, którymi posługiwał się ponad dziesięć lat wcześniej. W samej bowiem pracy doktorskiej Walc sięgał przecież nawet po aluzję. Świadczyć może o tym zakotwiczenie bohaterów Konwickiego w tradycji kultury polskiej, „ubezpieczany” zepchnięciem uwagi do przypisu (ale ostatniego w rozdziale):

„Pamiętajmy, że między Gustawem a Konradem z III części Dzia­dów jest jeszcze Konrad Wallenrod, który „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie” (część IV, w. 419). Świadomość tego właśnie Konrada stała się podstawą, na której ufundowane zostały wzory osobowe polskiej tradycji literackiej, z tego Konrada wywodzą się bohaterowie Żeromskiego – wszyscy ci, którzy nie mogą pogodzić się ze status quo” [138-139].

I niewątpliwie praca pisana była po to, by ją opublikowano, by wydrukowało ją wydawnictwo oficjalne (autor przekazał maszynopis Czytelnikowi, z którym związany był dotąd Konwicki). Walc koncentruje się także na aspektach historycznoliterackich, drąży typowo polonistyczne konteksty, które absolutnie nie wiążą się z zagadnieniami mniej cenzuralnymi (np. motyw miłości i kontekst powieści gotyckiej czy odwołania do tradycji i tekstów kultury). Dysertacja ma charakter naukowy i jeśli nabiera rumieńców jawnie publicystycznych, to tylko w punktach polemiki z innymi badaczami i w opisie socrealizmu Konwickiego (Edward Balcerzan [1975], recenzent tej pracy doktorskiej, wypomniał zresztą Walcowi, że w III rozdziale przeistacza się z badacza w krytyka). Z drugiej jednak strony prawdą jest, że pióro często ponosi Walca i trzaska sformułowaniami zdumiewająco niecenzuralnymi, zwłaszcza właśnie w trzecim rozdziale, w początkowej części dotyczącym przełomu lat 40. i 50. (np. „Bohaterka Władzy, córka komunisty, nie wpuści do łóżka byłego akowca, zanim nie odbędzie on oczyszczającej spowiedzi w UB […]. Zważmy, że w opisywanej sytuacji Wali nie przechodzi nawet przez myśl, że to ona mogłaby dokonać wyboru niezgodnego z dyscypliną partyjną; ona postępuje nie zgodnie z własnymi poglądami, których zresztą nie posiada, ale wedle ustalonych instrukcji i kanonów partyjnych. I wygrywa” [Walc 2010 : 148]).
Nie tyle jednak tego rodzaju sformułowania zadecydowały ostatecznie o tym, że pracy oficjalne wydawnictwo przyjąć nie mogło. Na Walca, działacza KOR-owskiego, był po prostu zapis cenzorski, tak samo jak na Konwickiego. To była pierwsza i najważniejsza przyczyna niedojścia do publikacji w latach 70.; można jednak przypuszczać, że niestety nawet bez tego zapisu praca raczej nie miałaby szans na publikację: rzecz dla nadzorców (by przyjąć cytowane wyżej określenie Sławińskiego) była niewygodna i absolutnie nie do przepuszczenia w druku ze względu na sugestywnie przebijającą z niej wizję dzieła Konwickiego jako labiryntu ukrytych znaczeń. Poszukiwanie w badanym dziele punktów kluczowych, ogniskujących ważne znaczenia, to płaszczyzna pracy, którą sam Walc skłonny był wyznaczyć jako propozycję programową dla historii literatury [zob. Walc 1978]; w niej to proponowałbym dostrzegać przykład omawianych w niniejszym artykule samoobronnych działań wytyczania granic przez wspólnotę literaturoznawców.

Walc podkreśla w pracy [Walc 2010 : 62], że do znalezienia u Konwickiego nowych pokładów interpretacyjnych niepotrzebne były mu żadne wyjaśnienia pisarza, że opiera się tylko na źródłach drukowanych, tj. na treści utworów i publikowanych autokomentarzy. Rozprawa prowokuje więc do głębszego pochylania się nad twórczością autora Wniebowstąpienia, do samodzielnego drążenia – i obiecuje wiele cennych odkryć. Tego typu „obietnica” była szczególnie szkodliwa z punktu widzenia KC a cenna z punktu widzenia środowiska znawców literatury w okresie kulminacji aluzyjności Konwickiego – właśnie w połowie lat 70. Podczas gdy w wypadku Sennika współczesnego od odkrycia przez odbiorcę niejednorodności przestrzeni nadsołeckiej był już tylko krok do zrozumienia, że np. część przerażających retrospekcji partyzanckich rozgrywa się nie w okresie okupacji niemieckiej, ale radzieckiej – to w wypadku opublikowanego w 1976 roku Kalendarza i klepsydry takie uwrażliwienie odbiorcy na niedopowiedzenia owocowałoby lekturą wprost polityczną. I bez tego „łże-dziennik” znalazł przecież odbiorców czytających go w taki właśnie, zaprogramowany przez Konwickiego, sposób. Rozszerzenie tej grupy nie było z punktu widzenia KC celowe w roku 1977.
A w Wydziale Kultury KC PZPR niepokojono się, co oczywiste, tyleż samym kształtem świeżo wydanej książki Tadeusza Konwickiego, ile jej ogromnym powodzeniem czytelniczym. W „Analizie i ocenie działalności edytorskiej Spółdzielni Wydawniczej Czytelnik w okresie styczeń 1975 – marzec 1976 r.” druk Kalendarza uznaje się za jedno z „potknięć politycznych” oficyny:

„T. Konwicki napisał książkę polityczną, w której postanowił przedstawić własną wykładnię i ocenę świata, teraźniejszości i przyszłości. Osnowę kompozycyjną książki stanowi biografia pisarza. Jednakże rekonstrukcja faktów biograficznych nie jest celem w samym sobie [sic!] autora. Jest ona raczej środkiem do ferowania sądów i ocen o charakterze filozoficznym i politycznym. Osobisty charakter narracji ma jakoby uzasadniać prawo do konstruowania opinii subiektywnych.
[…] Ten destrukcyjny pesymizm winien, jak się wydaje, pozostać prywatną sprawą schorzałej osobowości autora” [Archiwum Akt Nowych, Wydział Kultury KC PZPR II 1976 : 35-37].

Na ten właśnie „destrukcyjny pesymizm” i aluzje do sytuacji Polaków pogrążonych w „niewoli niewidzialnej” (by sięgnąć po formułę, która pojawi się
u Konwickiego już w Kompleksie), stanowiące podstawowy problem dla KC, zwracał zaś zresztą uwagę Walc w swojej recenzji z Kalendarza. W recenzji zamieszczonej w wysokonakładowej „Polityce” (z którą wówczas stale współpracował). Przestrzega tu czytelnika tej książki, by jej nie lekceważył, stając tym samym w kontrze do wielu innych recenzentów, utrzymujących np., że książka obfituje w „kaskady pustosłowia” [Toeplitz 1976]. Podkreśla Walc, że mamy do czynienia z „dziełem o ambicjach syntetyzowania istotnych problemów naszego kraju i naszego świata” [Walc 2010 : 187-188]; za pomocą zaś mowy ezopowej (to naprawdę rzadki wypadek w publicystyce tego polemisty żonglującego żądłami) wskazuje czytelnikom aspekty najważniejsze:

„Kon­wicki fałszuje jak Jankiel – »zasmu­ceni, strwożeni słuchacze zwątpili; czy instrument, niestrojony? Czy się muzyk myli?«. Pamiętajmy, że Klucz­nik, który pojął mistrza, pierwszy »zakrył ręką lica«; nie musi chodzić tu o romantyczny gest, ale o wyzwo­lenie się spod władzy drobnych nie­istotnych szczegółów, wśród których na co dzień żyjemy i których też do­magamy się od pisarza, szczegółów niejednokrotnie przesłaniających nam sprawy istotne” [tamże].

Kontekst tradycji literatury polskiej, jaki Walc uruchamia we fragmencie dającym tytuł recenzji, określa sedno problemu książki Konwickiego. Przypomnę, że Mickiewiczowski Jankiel podczas swego koncertu „fałszował”, akcentując Targowicę (zob. w. 691 i następne z ks. XII Pana Tadeusza). Zatem recenzent w okrężny sposób, sięgając po aluzję, a potem bardzo szczelnie ją obudowując – tak, żeby nie mogła jej pochwycić i ewentualnie wyjąć z tekstu cenzura – stwierdza, że książka traktuje o polskiej niewoli, powodowanej i utwierdzanej przez konformizm.
Ale i sama książka Walca, mimo że nie ma w niej analizy Kalendarza, byłaby pod koniec lat 70. niezwykle ważnym głosem pośród recenzenckiego zamętu wokół utworu, w okresie tuż po mnogich polemikach, ripostach wobec tekstu Konwickiego ciągnących się do końca 1976 roku. Praca stawałaby się swoistym komentarzem do tego zamętu: znakomitą część miejsca w pracy zajmuje bowiem demaskowanie omyłek, przeoczeń i poważniejszych błędów krytyków – a także, w domyśle, niekiedy wręcz celowych przeinaczeń – wyznaczających kierunki recepcji prozy Konwickiego. Wymowa dysertacji współgrałaby także z wymową Kalendarza: cała dysertacja przestawia wszak akcent w panującej w ówczesnej recepcji krytycznej Konwickiego hierarchii problemów, z którym polemizował Kalendarzem sam autor, prowokacyjnie pisząc o „pryszczatych” i powojennych uwikłaniach inteligencji. W wywodzie Walca ważniejsza u Konwickiego okazuje się teraźniejszość bohaterów, błądzących, bo pozbawionych oparcia w jakichkolwiek aksjomatach (w domyśle: jest to charakterystyka mrocznej, zakłamanej rzeczywistości Polski Ludowej, która kładzie się cieniem na psychice postaci dotkliwie odczuwających chaos świata), a nie, jak zwykło się pisać w recenzjach i omówieniach, przeszłość i doświadczenia wojenne ukazanych postaci. Sprawa wmawianych ciągle Konwickiemu przez krytykę rozpamiętywań wojennych była zresztą jeszcze w latach 80. jedną z głównych pułapek recepcji (zob. wypowiedź na ten temat Konwickiego w: [Bereś 2003 : 12; por. 290–291, 335]). Walc między wierszami acz demonstracyjnie sugeruje, że Konwicki już od roku 1956 nigdy nie pisał „prawomyślnie”, że zawsze igrał z urzędem kontroli publikacji.
Walc zaopatrzył doktorat w indeks osobowy, co jest najlepszym dowodem na to, że jeszcze w czasie, go kończył, liczył się z możliwością niewydania pracy. Miała ona spoczywać bezpiecznie w archiwum IBL i czekać na badaczy Konwickiego, którzy będą specjalnie przyjeżdżać do Warszawy, siedzieć w czytelni i robić z niej szczegółowe notatki. Na początku maszynopisowej egzystencji dysertacji, a więc w czasie szczególnie nas interesującym, wiedzieli o pracy co prawda raczej tylko badacze powiadomieni o niej przez profesorów bądź kolegów związanych ze środowiskiem PAN-owskim, którzy byli na obronie Walca lub wiedzieli o pracy ze słyszenia. Tak dowiedział się np. o pracy Tadeusz Lubelski, którego nazwisko widnieje jako pierwsze na dołączonej do maszynopisu karcie czytelników (z datą 9 I 1978 r.; kolejny wpis, Bronisławy Stolarskiej, naniesiony został w tym samym miesiącu). Później jednak oczywiście wiadomość o pracy się rozniosła już samoczynnie, w roku 1984 ukazała się zaś książka Lubelskiego, gdzie miejsce jej złożenia zostało wskazane w przypisie [Lubelski 1984 : 14]; praca Walca uznana zostaje tu za „najlepsze jak dotąd opracowanie dorobku Konwickiego”, a Lubelski wielokrotnie przywołuje ją w toku swego wywodu (także zresztą polemicznie).
Po roku 1986 i publikacji Pół wieku czyśćca można natomiast mówić wręcz o legendzie doktoratu Walca. Trudno wyobrazić sobie lepszą reklamę, niż wyrażenie przez samego Konwickiego żalu z powodu nieopublikowania jakiejś pracy o nim: „Od wielu lat wywalają tę świetną książkę z różnych wydawnictw”; Konwicki mówi tu otwarcie, że jest pod wrażeniem rozpoznań badacza, żartuje, że „tego typu krytyk albo raczej czytelnik może być niebezpieczny dla biednego autora” [Bereś 2003 : 334]. Walc wymieniany jest w książce czterokrotnie, miejsce złożenia doktoratu wskazane zostaje zaraz na początku wywiadu rzeki.

Do momentu, w którym praca została wreszcie wydana (jako Suplement „Książek wybranych” Tadeusza Konwickiego, wyd. Agora), na karcie czytelników IBL-owskiego maszynopisu, tj. na pięciu jej arkuszach, znajduje się blisko 60 podpisów; kilka nazwisk widnieje zresztą podwójnie (np. Jerzy Smulski). Można się domyślać, że czytelników było więcej: np. Maryla Laurent ma własny egzemplarz maszynopisu we Francji, a kilku czytelników egzemplarza bibliotecznego pewnie się nie podpisało (jak np. Bereś). Czytali ją studenci piszący prace zaliczeniowe, magistranci, doktoranci, doktorzy, profesorowie, toteż mimo że nie stała się zapłonem potencjalnej dyskusji w latach 70., w latach 80. bez wątpienia odegrała swoją rolę – tak merytoryczną, jak właśnie symboliczną, związaną z „mechanizmami obronnymi” środowiska.



BIBLIOGRAFIA


Archiwum Akt Nowych, Wydział Kultury KC PZPR II
1976 Teczka z sygn. 347 890/20: „Rok 1976, teczka 20 B. Oceny działalności wydawniczej”

Balcerzan E.
1975 [maszynopis recenzji dysertacji J. Walca], złożony w Bibliotece IBL PAN w Warszawie, sygn.: Masz. 1408 (załączony do maszynopisu pracy doktorskiej)

Barańczak S.
1997 O „Kompleksie polskim” rozmyślania wigilijne na stojąco, [w:] idem, Etyka i poetyka. Szkice
1970–1978, Paryż
1981 Książki najgorsze (1975–1980), Kraków

Bereś S.
2003 Pół wieku czyśćca. Rozmowy z Tadeuszem Konwickim, Kraków; pierwodruk: 1986, pod pseudonimem S. Nowicki

Czapliński P.
1994 Tadeusz Konwicki, Poznań

Lubelski T.
1976 Znachor, „Student” nr 14
1981a To jeszcze nie ta chwila [wywiad z T. Konwickim], „Kino” nr 2.
1981b Wędrówki realne i wyobrażone. O filmach Tadeusza Konwickiego, „Kino” nr 1.
1981c Trzy rzeki, „Film” nr 48
1984 Poetyka powieści i filmów Tadeusza Konwickiego (na podstawie analiz utworów z lat 1947‑1965), Wrocław
2008 Z lotu ptaka. Z Tadeuszem Konwickim rozmawia Tadeusz Lubelski, „Litteraria Copernicana” nr 1: „Konwicki”

Walc J.
1975 Nieepickie powieści Konwickiego, „Pamiętnik Literacki” 1975, z. 1
1978 [Streszczenie pracy doktorskiej „Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata”], „Biuletyn Polonistyczny”, z. 1
1988 Zastąpić samobójcę, „Tygodnik Kulturalny” z 16 X 1988
2010 Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata, Warszawa 2010

Woroszylski W.
Cały ogień na „kombatanta”, „Gazeta Wyborcza” z 13 XI

Nie zamieszczam tego tekstu w „Gazecie Wyborczej". Nie dlatego, że mam coś przeciwko niej. Przeciwnie, lubię ją, ale nie należę do grona autorów „Gazety”, nie wydrukowałem tam żadnego tekstu; tak się złożyło. Tymczasem sprawa, o której zamierzam pisać, coraz bardziej przypomina kłótnię w rodzinie. Czy jakakolwiek rodzina lubi, gdy w jej kłótnie wdaje się ktoś nieproszony? Wówczas raczej zwiera szyki.

1.
A rzecz dotyczy dwu ściśle powiązanych ze sobą spraw. Najpierw artykułu Ryszarda Przybylskiego „Degrengolada" („Gazeta" 254), gdzie książka Jana Walca o Mickiewiczu została potraktowana jako symptom szerszego zjawiska — upadku polskiej humanistyki i zagrażającej nam plagi kombatanctwa. Potem — późniejszych reakcji na ten artykuł wydrukowany w „Gazecie" (Dawida Warszawskiego, Stefana Bratkowskiego, Wiktora Woroszylskiego i samego Jana Walca). W reakcjach tych wspólny jest ton zawodu pod adresem („naszego" — jak piszą wszyscy polemiści, wprost lub implicite) pisma: dlaczego „Gazeta" zamieściła napaść na Walca, skoro on tak dobrze drukował ulotki?
W jedynej swojej w pełni autorskiej książce, jeszcze z powielacza („Zostaje kantyczka. Eseje z pogranicza czasów . Oficyna Literacka 1987), próbowałem wprowadzić rozróżnienie między drukowaniem ulotek a uprawianiem literatury. Wtedy było to myślenie pod prąd. Ale nawet wówczas nie czułem takiego oporu materii (mogło to być przecież potraktowane jako kłótnia w rodzinie) jak dziś, kiedy w replice Wiktora Woroszylskiego („Gazeta" nr 264), którego przecież szanuję i cenię, czytam: „Zdumiewa (...) że podobnie stylizowany wizerunek opozycji lat 70 i 80 zaprezentowany został obecnie na kolumnie kulturalnej »Gazety Wyborczej«, pisma stworzonego i wciąż jeszcze współredagowanego rzez ludzi z tego właśnie fatalnego kręgu, tej »barbarzyńskiej subkultury«, w której funkcjonowały takie destrukcyjne instytucje, jak »Tygodnik Mazowsze«, Niezależna Oficyna Wydawnicza, kwartalnik »Krytyka«, miesięcznik »Kultura Niezależna« (dalej jest cała lista niekwestionowanych zasług) zdumiewająca właściwie? pokora? masochizm? nazwijmy to wielkodusznością formacji, która pokornie przyjmuje obelgi i pomówienia, i ani piśnie w obronie tego, na czym strawiła, nierozumna, kilkanaście lat życia."
Gdybym w stworzonej przez Woroszylskiego hierarchii wartości miał opowiedzieć się po stronie Przybylskiego, a nie Walca, zostałbym „ptakiem", co własne gniazdo kala. Na dodatek nie drukowałem — co prawda, to prawda — ulotek... Za całym, pozornie obiektywnym artykułem kryje się pogróżka i zarepetowany pistolet, jego, Woroszylskiego wspomnienie z dzieciństwa. Ludzie na starość wracają do pejzaży młodości: z taką samą wiarą i przekonaniem Woroszylski pisał swoje pierwsze teksty.
Wszyscy dotychczasowi polemiści Ryszarda Przybylskiego potraktowali go jako kogoś, kto chce przerwać tańczenie koło (ta aluzja do Kundery powinna być dla nich zrozumiała, bo owa lektura należała do opozycyjne- go wykształcenia). Tymczasem on, Ryszard Przybylski, nie występuje przeciwko drukowaniu ulotek, lecz zadaje pytanie zdecydowanie prostsze, przynajmniej ze swego punktu widzenia, którego nigdy nie będą w stanie podzielić oni: czy drukowaniem ulotek można zastąpić smak literacki?
2.
Czas na przedstawienie osób dra- matu. Bo jest to — w dosłownym sensie tego słowa — dramat.
Ryszard Przybylski, profesor, pracownik Instytutu Badań Literackich, laureat tegorocznej nagrody Jurzykowskiego; autor ośmiu wspaniałych książek oraz tłumaczeń Dostojewskiego i Mandelsztama. W tej chwili PIW zerwał z nim — z powodów finansowych, nie stać PIW-u na Przybylskiego — umowę na wydanie książki o „Dziadach” Mickiewicza. Fragment o Wielkiej Improwizacji, który ukazał się parę lat temu w „Twórczości”, pozwala mniemać, że dzieło to rewolucjonizuje nasze wyobrażenia o Mickiewiczu. Rzecz nie bez znaczenia w tym sporze: upolityczniony Mickiewicz znajduje wydawcę, na Mickiewicza potraktowanego serio nie ma pieniędzy.
I Jan Walc. Świetne publicystyczne pióro, początkowo ostrzone na łamach „Polityki", później „Biuletynu Informacyjnego " (niedawno te teksty ukazały się w bibliotece „Krytyki"). A gdy opozycja okrzepła, zajął się tym, co chyba w głębi ducha uważał za swoje powołanie — literaturą, wymierzając jej sprawiedliwość przy pomocy jednoznacznie politycznych kategorii.
Dur padł wtedy na większe od niego umysły, skądinąd rozsądny Włodzimierz Bolecki pisywał pod pseudonimem Jerzy Malewski teksty składające się na trudną do czytania dziś książkę „Widziałem wolność w Warszawie” choć równocześnie kończył znakomitą pracę naukową. W tym znamię czasu, a znamię jest zawsze ułomnością i nie należy traktować go jak stygmatu zesłanego przez Pana Boga.
Dur padł i na Walca: zaczął uprawiać ostrą i niesprawiedliwą publicystykę literacką, którą coraz częściej traktował jako pisanie „samej prawdy". Dlatego rok czy dwa lata temu na warszawskiej polonistyce ogłosił konwersatorium, które miało się zajmować ocenianiem politycznej prawomyślności powojennych pisarzy. Dlatego na łamach „Kultury Niezależnej", której był w latach osiemdziesiątych czołowym autorem, wywodził całą twórczość Iwaszkiewicza z jego nienawiści do kobiet powodowanej homoseksualizmem. Gdyby nie wyprowadzał reszty twórczości Iwaszkiewicza z „Ody do Bieruta". Gdyby nie tłumaczył tak samo całej twórczości Dąbrowskiej, także sprzed wojny, wizytą w Belwederze. U Bieruta, Berii i Bermana, bo to aliteracyjnie się zgadza.
W tym pustym i upadłym czasie, jaki zafundował nam stan wojenny, mówiono o dwu wielkich książkach o Mickiewiczu. Pierwszą podobno pisał Hamilton, drugą z kolei Jan Walc. Pierwsza szybko zaczęła pojawiać się w odcinkach w piśmie Koźniewskiego „Tu i Teraz” pod godnym siebie tytułem „Szczurowisko". Druga ukazuje się dopiero tu i teraz.
A prawdziwa lektura Mickiewicza, przeprowadzona w latach osiemdziesiątych, ciągle czeka na wydanie.
3.
Humanistyka, co by o niej nie mówić, nie jest demokratyczna. Kiedyś myślałem, że jest pluralistyczna, ale teraz wiem, że też nie. Po prostu, jak mówi Pismo (Mt. 25): są panny mądre i są panny głupie.
Przybylski wystawił ocenę Walcowi. Negatywną. I gołosłowną — jak twierdzą niektórzy. Zapominając, że rzeczowe argumenty przedstawiła już wcześniej prof. Alina Witkowska (Polityka 40) i że miał po temu prawo z racji swego fachowego dorobku.
Gdybym był Walcem i moja sława brała się z drukowania ulotek, a Ryszard Przybylski, niekwestionowany autorytet w dziedzinie, którą — bo drukowałem ulotki — zajmowałem się tylko dorywczo, wystawił mi taką ocenę, jaką wystawił, zająłbym się tym, co umiem najbardziej: znów zacząłbym wydawać ulotki, choćby w piątym obiegu. Tak zresztą kiedyś zrobił Mickiewicz przystępując do wydawania „Trybuny Ludów” .
Byłoby to rozwiązanie mickiewiczowskie. Niestety, Jana Walca nie stać nawet na rozwiązanie sienkiewiczowskie: kończ waść, wstydu oszczędź.
Żeby oszczędzić sobie wstydu, Walc odwołuje się do oceny i przedstawia świadków moralności. Toż to czysty PRL, gdzie trzeba było mieć zaświadczenie z komitetu blokowego i od szefa POP-u. Niektórzy z przywołanych, a może zgłaszających się dobrowolnie, świadków zbyt gorliwie wywiązują się ze stojącego przed nimi zadania. Na przykład Wiktor Woroszylski, któremu udało się postawić na jednej płaszczyźnie Ryszarda Przybylskiego i Witolda Nawrockiego (notabene —pisze — też profesor, a nawet przez kilka lat dyrektor Instytutu Badań Literackich;, a tym samym postąpić wbrew „Kwestii smaku" — wierszowi Herberta, który, tak samo jak „Przesłanie pana Cogito" w latach siedemdziesiątych, stał się w latach osiemdziesiątych hymnem polskiej opozycji.
Dopiero ucząc na studiach zaocznych uświadomiłem sobie, jak bardzo antydemokratyczna jest humanistyka, choć z humanistycznego ducha wyrosły przecież oświeceniowe hasła „wolność, równość, braterstwo" (ich współistnienie, nawiasem mówiąc, jest większą tajemnicą niż to, że Bóg jest jeden, ale w trzech osobach). Ktoś, kto sprawdził się w łóżku, w hali fabrycznej czy przy gotowaniu obiadu, nie musi automatycznie mieć czegoś do powiedzenia o Mickiewiczu czy Słowackim.
4.
Przekonanie, że ktoś, kto sprawdził się za konspiry, sprawdzi się i w czasie wolności, jest czystej wody — i tu znów Ryszard Przybylski ma rację — kombatanctwem. To — i wynikająca zeń wprost mentalność oblężonej twierdzy, to znaczy przeniesienie na warunki wolności myślenia konspiratora — powoduje, że idą w ruch notatniki telefoniczne; a potem szofer zostaje drugą osobą w państwie, dobry krytyk literacki zajmuje się emerytami, poeta z psychopatycznym wzrokiem rozwiązuje telewizję... I tak dalej, przykładów byłoby mnóstwo. Właściwie jeden wielki przykład.
Człowiek, w którego smak literacki nie mam powodu nie wierzyć, po rzuceniu okiem na tekst Woroszylskiego powiedział: „Nastąpiło przyspieszenie w temacie kombatantów. Ci z Pierwszej Kadrowej doszli do władzy dopiero po śmierci Piłsudskiego. Moczarowcy czekali aż do 68 roku. Natomiast nasi, zanim jeszcze przejęli władzę, już mieli".
O przyczynach zawsze można dyskutować, najistotniejsze są skutki. A w naszej rzeczywistości kombatanctwo jest otwartym polem dla dyletantyzmu. Dlatego nasz kraj jest rządzony tak a nie inaczej i żyjemy tak, jak żyjemy. Nawet ostatnie wybory pokazały, że wszyscy są kombatantami, bo niekombatanci, zwyczajnie nie poszli do urn.
Stąd mój program pozytywny. Skoro wszyscy jesteśmy Kombatantami, walka z kombatanctwem może stać się hasłem równie pojemnym jak nic nie znaczącym. Natomiast walczmy z dyletantyzmem. W końcu każdy się na czymś zna. Idźmy tropem Przybylskiego, który zna się na
Mickiewiczu i dlatego miał obowiązek wypowiedzieć się o książce Walca. Jako że swoją wiedzę traktuje poważnie, napisał to, co napisał, bynajmniej nie stał się przez to rezonerem armii dekowników. On, właśnie on, traktuje siebie i innych poważnie. Dlatego tonem księdza Skargi — a dziwne, że jego polemiści na tym się nie poznali — woła o kompetencję. Tylko tak może zacząć się naprawa (i doprawdy, nie chodzi tu o jej liczbę porządkową) Rzeczypospolitej.

Ktoś bliski nieżyjącemu od ponad dwóch lat Janowi Walcowi dostarczył mi jego nie drukowany dotąd szkic o Władysławie Broniewskim. Nie jest to pierwszy tekst, jaki krytyk-antykomunista napisał o komunistycznym poecie. Dwa wcześniejsze ukazały się w czasopismach drugiego obiegu.
Pierwszy — pt. „Ja doszedłem tam, dokąd szliśmy” (parafraza linijki z wiersza Broniewskiego „Mannlicher”: „nie doszedłem tam, dokąd szliśmy »)—w „Zapisie” nr 12, datowanym na październik 1979 r.

Zdumiewająca sprawa: publicysta tak zazwyczaj bezwzględny, nieskłonny do wybaczania wielkim pisarzom jakichkolwiek oznak małości, demaskator pastwiący się bezlitośnie nad Iwaszkiewiczem, Gałczyńskim, Borowskim, Broniewskiemu nie to żeby „pobłażał”, jego po prostu odczytywał w odmiennej aurze: przywiązania i serdecznego uznania.

Czytał go, jak niegdyś — co wyznawał obecnie — urzeczony poetą chłopiec, nie przyjmujący do wiadomości aktualnie politycznego „wydźwięku” wielu spośród tych wierszy, lecz wrażliwy na głębszy nurt ideo i poezjotwórczy, na jakiś trwały pierwiastek szlachetnej, patriotycznej emocji. Pozwalało to nawet w poemacie o Karolu Świerczewskim wzruszyć się przypomnieniem, że

wszędzie, gdzie walczą wolni o chleb i o warsztat pracy,
tam krwawymi drogami wojny maszerują z innymi Polacy,

tym bardziej zaś identyfikować się z niepokornym gestem w rodzaju:

my mamy sztywne karki, kłaniać się uczono nas długo,
aż urwał się kańczug carski, aż wyleźliśmy spod kańczuga,

niezależnie od słabiej przemawiających do wyobraźni fragmentów wiersza sławiącego rewolucję rosyjską.
Do własnego uwięzienia na Mokotowie za udział w marcowym proteście roku 1968 student Walc czuł się przygotowany przez romantyków polskich — i przez Broniewskiego.

Szkic z „Zapisu” znalazł się następnie w „Wybieranym” — pierwszej książce autora, wydanej w ramach Biblioteki „Krytyki” w roku 1989. Wybór poprzedzało motto z Broniewskiego: „Szedłem. Iść będę. Idę” oraz poświęcenie: ,,Ludziom, którzy szli razem z nim”. Dokąd szli, zdaniem Walca? No przecież, że nie na akademię Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej!

W tymże roku 1989 powstał „Płaszcz żołnierza polskiego”, wydrukowany w „Kulturze Niezależnej” nr 59 (1990) i przedrukowany w legalnym już tomie „Wielka choroba” (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1992). To jest właśnie książka, w której krytyk (i historyk literatury, bohaterami bowiem jego odbrązowień, obok pisarzy współczesnych, są tu Adam Mickiewicz i Stefan Żeromski) najsurowiej i z największym sarkazmem potraktował wybitnych twórców.

Również esej o Broniewskim nie jest tym razem jedynie wyznaniem trwającej wciąż fascynacji, lecz próbą krytycznego spojrzenia na pewien rozdział twórczości poety, rozpoczęty wiosną 1939 „Bagnetem na broń” i kontynuowany kilka miesięcy później, w sowieckim już Lwowie, dwoma nie dopuszczonymi do druku wierszami: „Żołnierz polski” i „Syn podbitego narodu”. Szczególnie ten ostatni utwór wprawia krytyka w zakłopotanie, a nawet — jak pisze — „w stan kompletnej bezradności”. Jednakże i w tym przypadku Walc zdąża do korzystnej dla poety interpretacji zawartych w jego utworach niejednoznaczności i stwierdzając, że okrzyk

chcę, żeby z gruzów Warszawy
rósł żelbetonem socjalizm,
chcę, żeby hejnał mariacki
szumiał czerwonym sztandarem

nie był zwykłą „deklaracją lojalności wobec zwycięzców” (fakt, że dla nich samych, jak świadczą protokoły aresztowanego przez NKWD Broniewskiego, wiersz ten był wielce podejrzany i „niesłuszny”), dociera w końcu do konkluzji, że ,,lewicowość Broniewskiego jest wallenrodyczna — a sposób, w jaki ją głosi, demaskuje wszelkich Krzyżaków”. I dalej: ,,Jego socjalizm, jego czerwony sztandar ma jakby zupełnie inny kolor, bo tyran drży, że niesie on zemsty grom, ludu gniew, wolności rzucając siew”.

„Cóż po poecie w czasie marnym” jest więc wyraźną i konsekwentną kontynuacją tamtych tekstów z roku 1979 i 1989 — i dorosłym potwierdzeniem owego dziecięcego i młodzieńczego zauroczenia jedyną w swoim rodzaju nutą w poezji polskiej XX wieku — czysto brzmiącą wbrew uwikłaniu w iluzje i pomyłki epoki, formacji, życiorysu artysty. Da się ją usłyszeć, gdy ktoś słuchać potrafi, jako odrębną i dużo więcej ważącą od okoliczności, które nierzadko mąciły (i nadal mącą) jej odbiór. Tym, który potrafił, okazał się oto Zoil swojego pokolenia, „młody gniewny” antykomunistycznej opozycji i prasy podziemnej.

Co tu ukrywać — i mój sentyment do Broniewskiego nie minął z wiekiem; i choć nie zaryzykowałbym pewnych diagnoz (na przykład o wallenrodyzmie poety), nie czuję się powołany do ich podważania.

Dostrzegam natomiast coś przejmującego i krzepiącego w tym, że surowy, agresywny krytyk potrafił raptem odłożyć na bok swoją zasadniczość i dać się zagarnąć fali wdzięczności dla pokochanego niegdyś autora, potrafił pozostać wierny intuicji dziecięcej — kto wie, może naprawdę trafniej niż badacza szkiełko i oko odczytującej sensy poezji.

Nie wiem, jakie było konkretne przeznaczenie tego szkicu, ale prawdopodobnie został on przygotowany w związku ze zbliżającą się kolejną rocznicą śmierci Władysława Broniewskiego.

Tego właśnie dnia — 10 lutego 1993 roku — umarł czterdziestoczteroletni Jan Walc.